Dîroka kar û xebata rojnamevaniyê di Rojhilatê Kurdistanê de
 Destpêk:
Gelê Kurd di her perçeke Kurdistana mezin de, li gor derfetên ku jêre afirîne, di hemû warên siyasî, civakî û çandî de pêngavên pêþdeçûnê avêtine.
Yekemîn rojnameya Kurdî di Rojhilatê Kurdistanê de di çaxê serhildana lîderê navdarê Kurd Simkoyê Þikak li paytexta desthilatdariya wî(bajarê Urmiyê) hat weþandin. Hinek jêder didin diyarkirin ku li sala 1908an de çaxê ku agirê þoreþa Simkoyê Þikak li dijî desthilatdarên Îranê germ û gor bû, Eblrezaq Bedirxan rojnameyek bi herdu zimanên Kurdî û Tirkî ku navê wê (Kurdistan) bû, li bajarê Urmiyê diweþand. Lê piþtî ku Ebdulrezaq Bedirxan ji aliyê Rusan ve bi dîlî ber bi Rusiya Qeyserî ve hat dûrxistin, serokê Kurd Simkoyê Þikak ji rewþenbîrê Kurd (Mihemed Turcanîzade) dawakir ku weþandina rojnameya Kurdistan berdewam bike. Weþandina rojnameya Kurdistan heya sala 1914an li bajarê Urmiyê berdewam bû. Hinek jêderên din jî didin xuyakirin ku Kurdistan ziman halê rewä þoreþa Simkoyê Þikak bû û di hemû hejmarên rojnamê de xeber û nûçeyên wan þerên ku di navbera þervanên Kurd û artêþa dewleta navendiya Îranê de diqewimîn, di nava rûpelên rojnamê de cih digirtin.
Dr. Qasimlo
www.dengekurd.com
Qazi Mihemed
Simkoye Sikak
Ebdulrehman Zebihi
Li gor bîranînên Mihemed Turcanîzade, Simko berevajî wê hindê ku hinek Panîranîstên nifþparêz û pênûsfiroþ wî mîna mirovekî rêgir û xwnrêj didin nasandin, mirovekî pêþkeftinxwaz bû ku ji netewa xwe re azadî û dewletek serbixwe dixwest. Mihemed Turcanîzade dide diyarkirin dema ku Simko yekemîn hejmara rojnama Kurdistanê dibîne, lîreyekî zêr davêje ser rojnamê û mîna xelat pêþkêþ dike, ji bo ku hemû axa û begên derdora wî jî vî karê dîrokî yê nivîskarên Kurd teþwîq bikin û biqedrînin. Wê rojê di rûyê Simko de þahî û dilxweþiyek mezin dihat dîtin û mirov pêdihesiya ku ew di karekî dîrokî de pîroz bûye. Herwiha Simko û þoreþa wî bû sedem ku yekemîn xwîndingeha bi zimanê Kurdî jî di sala 1913an de li bajarê Xoyê bê damezrandin û zarokên Kurdan bi zimanê xwe yê zikmakî têde dersê bixwînin.(1)
Di rojhilatê Kurdistanê de li gor jêderên dîrokî derketina rojnama Kurdistan pêngava yekemîn e ku piþtî derxistina rojnama Kurdistan(ya Mêqdad Bedirxan) di sala 1898an li Qahirê daye weþandin, hatiye avêtin.
Rewþa çandî û karê Rojnamevanî beriya damezrandina komarê û di çaxê Komara Demokratîka Kurdistan da (22.01.1946 li Mihabadê)
Pêþewa Qazî Mihemed mirovekî rewþenbîr û li gor pîvanên rewþenbîrya wê demê di warê civakî û siyasî de þehrezayekî pir hosta bû. Dema ku di dîroka azadîxwaziya netewekê de serokekî þiyar û agehdar li ser rewþa cîhanê, kar û barê welatê wan bigire destê xwe, civak jî bi hizir û ramanên wî, tê avdan û dikare ji hemû aliyên xwe ve pêþ bikeve.
Ji bona wê jî di çaxê yazde meh û çend rojên ku komarek demokratîk bi serokatiya Pêþewa Qazî Mihemed li pareke axa rojhilatê Kurdistanê hat damezrandin, li rex pêþkeftinên siyasî, aborî û civakî nûjenyeke dîrokî jî ket nava canê rojnamevaniya Kurdî.
Pêwîste bê gotin ku berî damezrandina komarê li nîva sala 1943an kovara (Nîþtiman) ku bîr û rayên Komeley Jiyanewey Kurd(J.K) belav dikirin bi awayekî nihînî li bajarê Tebrêzê hat weþandin û li herêma Mukrîyan di nava endamên J.K da dest bi dest digeriya. Nîþtiman kovareke edebî, civakî û siyasî bû ku mehê carekê dihat weþandin. Mamosta Ebdulrehman Zebîhî û Mihemed Þapesendî ji nivîskar û birêveberên kovarê bûn. Heya Fîbriya sala 1943an an jî di serdema çalakîyên Komeley Jiyanewey Kurd de 9 hejmarên vê kovarê hatine weþandin û piþtî têkçûna komara Kurdistan mamosta Mihemed Þapesendî li gundê (Sîtek) yê girêdayê bajarê Silêmaniyê hejmara 10mîn jî daye çapkirin.(2)
Li Tehranê bi destûra Panîranîstên ku dilê wan ji bizava netewîya Kurdan dilerzî, kovarek bi navê Kohistan hat weþandin ku durist li dijî(hemberî) kovara Nîþtiman bû û pênûsfiroþên mîna Dr. Mistefa Erdelan(ji Kurdên Sinê bû) kovara Kohistan amade dikirin. Di Kohistanê de li dijî cudayîxwazî, Kurdayetî û azadiya Kurdistanê gotar û nivîs dihatin weþandin.
Herwiha li dijî kovara Kurdistan ku Partî Demokratî Kurdistan li bajarê Mihabadê dida weþandin, li Tehranê kovareke din jî bi navê Kurdistan ku ji aliyê Kurdan bêtir bi navê(Kurdistanî Taran) dihat nasandin, dihat weþandin. Dr. Sidîq Moftîzade û Reþîd Yasimî di vê kovara rejîma Îranê de dinivîsandin û dixwestin Kurdan mîna Îranî bidin nasandin û damezrînerên komarê xiyanetkar dihesibandin.
Navê kovareke din ya binavê( Dîyarî Lawan ) ku bi zimanê Kurdî hatiye weþandin jî beriya damezrandina Hizbî Demokratî Kurdistan(KDP) û komara Kurdistanê heye ku yekemîn hejmara wê di pirtûkxaneya (Siwas) li Ingilistanê hatiye parastin.(3)
Beriya damezrandina komara Kurdistan, di sala 1945an de kovareke 30 rûpelî bi navê (Hawarî Kurd) jî hatiye weþandin, lê nayê xuyakirin ka ji aliyê kê û çawa hatiye amadekirin!!.
Ji roja 25 Gelavêja sala 1945an heya têkçûna komara Kurdistan ev kovar û rojnameyên jêr hatin weþandin ku piraniya wan li paytexta komarê (bajarê Mihabad) dihatin weþandin:
Kovara: Kurdistan
Rojnama: Kurdistan
Kovara: Helale
Kovara: Girûgalî Minalanî Kurd
Kovara: Awat
Kovara: Hawarî Nîþtiman
Kovara Kurdistan bîr û ramanên hizbî demokratî Kurdistanê(KDP) didan xuyakirin û kovareke edebî, civakî û siyasî bû ku her 15 rojan carekê dihat weþandin. Di kovara Kurdistan de gelek endamên J.K û endamên HDK bi navê nihînî nivîsên xwe diweþandin. Ev kovar bi serhev de 16 hejmar jê hatine weþandin û hejmara yekemîn di 6ê Desambira sala 1945an de li weþanxana Kurdistan li bajarê Mihabadê hatiye çapkirin. Berpirsyar û rêveberê kovarê nemir Mela Qadir Muderisî bû ku piþtî têkçûna komarê jî carna kovar bi awayekî nihînî hatiye weþandin.
Rojnama (Kurdistan) organa fêrmîya Hizbî Demokratî Kurdistan bû û herwiha rojnama resimîya Komarê bû. Êdîtorê kovarê Seyîd Mihemd Hemîdî bû û rojname bi awayekî rêkûpêk hemû rojên þemî, duþemê û çarþemê dihat weþandin. Di serdema jiyana komarê de ti rojname, kovar an jî pirtûk bi qasî rojnama Kurdistan nehatine weþandin. Carna bi rêya Kurdên ku hatin û çûyîna baþûrê Kurdistanê dikirin, ev rojname digehiþte nava Kurdên baþûr jî.
Rojnameya Kurdistan jî mîna siyasetmedarên Kurd gelek derbiderî kiþandine, lê jiyana xwe heya roja îro jî didomîne. Roja 10ê Janiviya sala 1946an yekemîn hejmara vê rojnamê hat weþandin û heya þaxê ku komara Kurdistan hat hilweþandin, bi serhev de 116 hejmar jê hatine weþandin.
Piþtî wê hinek ji endamên HDK ji zivistana sala 1948an bi qasî 14 salan rojnama Kurdistan di rûpelekê de bi rojnama Azerbayican(organa fêrmiya Firqa demokrata Azerbayicaca baþûr-Îran) re li bajarê Bako didan weþandin. Yanî rojnameya Azerbayican di çar rûpelan de derdiket ku rûpelek jî têde bi navê rojnama Kurdistan dihat weþandin. Li Bakoyê jî di wan 14 salan de 1337 hejmar ji rojnama Kurdistan hatin weþandin.
Sala 1954an li Îranê derbeyek leþkerî bû sedem ku desthilatdariya Dr. Mihemed Musediq û azadiya bîr û ramanên serbest bê berbendkirin û desthilatdariya Mihemed Riza þahê Pehlewî bi hevkariya hêzên biyanî careke din bê bi cihwarkirin. Hizba Tode û hemû partiyên din yên siyasî hatin yasaxkirin. Ji ber van astengên siyasî yekemîn hejmara rojnameya Kurdistan di 25 Apirîla sala 1954an de bi awayekî nihînî li bajarê Tebrêz û di weþanxaneya Firqeya Demokrata Azerbayicanê de hat çapkirin. Lê di wê salê de tenê 4 hejmar jê derketin û hejmara 5mîn berî ku bigehe destê xelkê, tev ketin destê polîsên rejîmê.
Vê carê berpirsyarên Hizbî Demokratî Kurdistan cihê rojnama Kurdistan vegûhaztin Ewropa. Þehîdê nemir Dr. Ebdulrehman Qasimlo bi hevkariya çend hevalên xwe di Febrîya sala 1965an de li bajarê (Pirag) rojnama Kurdistan belavkirin. Lê vê carê Kurdistan bi navê organa navendiya Hizbî Demokratî Kurdistan(Îran) nedihat weþandin. Ji sala 1965an heya Siptambra 1970an 26 hejmar ji vê rojnamê hatine weþandin ku di rûpelên mezin de dihat weþandin. Di roja îro de li rex rojnama Kurdistan gelek kovar û rojnameyên din bi rêya HDK.Îran tên weþandin.
Rojnama Kurdistan di roja îro de him li Kurdistanê û him jî li Ewropa bi du zimanên Kurdî û Farsî tê weþandin ku organa komîteya navendiya Hizbî Dêmokratî Kurdistanî Îran e. Heya roja îro 362 hejmar ji dewra duweme Kurdistanê hatine weþandin. Hertim li ser bergê yekemîn yê rojnama Kurdistanê bi tîpên Erebî wiha tê nivîsandin:"( Dêmokrasî bo Îran, Xudmoxtarî bo Kurdistan)". Rojnama Kurdistan niha bi rêya enternetê di malpera (www.kurdistanmedia.com) jî tê weþandin.
Kovara " Awat " sala 1945an bi rêya mamosta Mihemed Þapesendî hatiye weþandin û êdîtorê kovarê jî ew bi xwe bû. Awat kovarek civakî, wêjeyî û zanistî bû û tenê sê hejmar jê hatine weþandin.
Di Marsa sala 1946an de komîta HDK li bajarê Bokan kovara " Helale " daye çapkirin. Senivîserê wê çîronivîsê Kurd mamosta Hesen Qizilcî bû. Helale kovarek siyasî, çandî û giþtî bû ku di warê siyasî de bîr û rayên HDK didan weþandin. Tenê sê hejmar ji kovara Helale hatine weþandin. Di vê kovarê de bêtir babetên edebî tên dîtin.
Kovara " Girrûgalî Minalanî Kurd " ji aliyê karkerên çapxana Kurdistan li bajarê Mihabad hatiye weþandin. Birêverê giþtiyê çapxanê nemir Qadir Muderisî bû ku dixwest li rex weþandina rojnama Kurdistan, ji bo zarokên Kurd jî kovara Girrûgalî Minalanî Kurd biweþînin. Li jêr navê kovarê di rûpelê yekemîn de wiha hatiye nivîsîn:" Bîrî kargeranî çapxaney Kurdistan". Di hejmarên du û sê yên vê kovarê de çend dersên erdnigarî û ziman hatine belavkirin ku têde bi zimanekî sade coxrafiya Kurdistanê bi zarokên Kurd didin hînkirin.
Ev cara yekê bû ku heya wê demê di nava weþanên Kurdî de ji bo zarokên Kurd jî kovareke taybetî dihat weþandin. Ev di halekî de ye ku heta di roja îro de jî rewþenbîr û nivîskarên Kurd ji bo karekî wiha girîng hê jî xemsarin û bihayekî giran nadin mediya zarokan.
Kovara" Hawarî Nîþtiman " di 21.03.1946an de li bajarê Mihabad ji bo ciwanên Kurd hatiye weþandin. Li ser rûpelê kovarê yê yekemîn wiha hatiye nivîsandin:" Bilawkerewey bîrî yekîtî cewananî dîmokrat". Birêveberê kovara Hawarî Niþtiman Sidîq Encîrî bû û tenê hejmarek jê hatiye weþandin. Di naveroka vê kovarê de bîr û rayên Marksîstî tên dîtin û li jor navê kovarê wiha hatiye nivîsandin:" Basewad bixêwênêtewe bo bêsewad".(4)
Di rewþ û çaxekî de ku komara Kurdistan di hemû war û aliyan de hatibû dorpêçkirin, desthilatdarên komara Kurdistan di coxrafiya xwe de etmosfêrekî gelek azad afirandbûn. Bîr, hizir û raman azad bûn û hemû çînên civakê xwe di nava maleke azad û serbest de hiss dikirin. Derfet û îmkan ji bo weþandina kovar û rojnameyan di çaxê komara Kurdistan de pir kêm bûn, lê birêveberên komarê bêtir li ser çêkirina bingeha þoreþek rewþenbîrî û zanistî disekinîn.
Di 330 rojên temenê komarê de zimanê Kurdî bi awayekî fêmî zimanê birêvebirina destgehên komarê bû û xwîndin û nivîsandin jî bi zimanê Kurdî bû. Di qada nasandina dîrok û wêjeya Kurdî de þehreza, nivîskar û helbestvanên Kurdan dest bi karê vejandina dîrok, ziman, wêje û folklora Kurdî kirin û bo yekemîn car koma þanoyê jî hat damezrandin. Herwiha istasyona radyoyê jî li bajarê Mihabadê hat damezrandin û hemû rojê karê radyoyê bi marþa netewî" Ey reqib her mawe qewmî Kurdziman..." destpêdikir.
Bizava rewþenbîrî di çaxê komarê de riheke nû girt ber xwe. Çimkî li her du bajarên Mihabad û Bokanê çapxaneya bi navê Kurdistan hat damezrandin û di wê dema kurt da gelek kovar û pirtûk hatin weþandin.
Mamosta Hêmin Mihabadî ku ji aliyê Pêþewa Qazî Mihemed ve mîna helbestvanê millî hatiye bi nav kirin, derheqa bizava rewþenbîrî de wiha dinivîse:
" Min di komisyona propagandeya hizbê(HDK) de dest bi kar kir. Di hemû weþanên hizbê(partiyê) de min dest bi nivîsînê kir. Di rojnameya Kurdistan, kovara Kurdistan, Hawarî Kurd, Hawarî Nîþtiman, Girûgalî Minalanî Kurd û kovara Helale da min gotar û helbest belav dikirin û di mîtîngên hizbê de beþdar dibûm. Di komekê de ku ji bo danana pirtûkên Kurdî ji xwindingehên Kurdistanê re kar dikirin, endam bûm. Endamên vê komîtê weke ku di bîra min de mane, Ebdulrehman Zebîhî, Hejar, Birayîmî Nadirî, Dilþad Resûlî û ez bûm. Pêþewa bi xwe û çend mamostayên þehreza jî hevkariya me dikirin. Herçend tukes ji me di vî karî de bispor nebûn, lê ji ber ku me pir bi dilsojî kar dikir, ez di wê baweriyê deme ku pirtûkên amadekirî ku mixabin nehatin weþandin, xirab nebûn...." (5)
Rewþa Weþana Kurdî Piþtî Têkçûna Komara Kurdistan:
Piþtî ku komara Kurdistan têkçû, rojname û kovarên jêr bi awayê nihînî an jî bi izina dewletê hatine weþandin:
Rojnama Rêga 1949: Sala 1949an mamosta Hesen Qizilcî rojnama (Rêga) bi awayekî pir nihînî da weþandin û bi navê nihînî yê ( Pênaw) û Xenî Bilûryan jî bi navê nihînîyê (Teymor) gotar têde nivîsandine. Rêga mîna organa komeley jiyanewey Kurd hatiye weþandin.
Belavoka Rawêj 1952: Bi awayekî nihînî ji aliyê komeke siyasî ve dihat weþandin û nasnama vê belavokê xuya nîne.
Rojnama Xorniþîn 1951: Heftename bû û bi du zimanên Kurdî û Farsî li bajarê Tehranê dihat weþandin. Birêveberê vê rojnamê Dr. Wekîlî Kurdistanî bû û ji aliyê hinek rewþenbîr û dilsojên ziman û çanda Kurdistanê piþtgîrî jê dihat kirin. Ev rojname bi awyekî fêrmî û azad dihat weþandin.
Kovara Bixistan 1952: Ev kovar ji aliyê îdara radyoya Îranê ve dihat weþandin û Dr. Mihemed Mûkirî berpirsyar û birêveberê kovarê bû.
Rojnama Roj 1967: Mîna ku mamosta Cemal Xeznedar dide diyarkirin Roj rojnameyek siyasî bûye û þehîdê nemir Silêman Moînî serokê nivîsînên rojnamê bûye. Tenê du hejmar ji vê rojnamê hatine weþandin.
Belavoka Tîþk 1966 û 1967: Sekerterê giþtiyê KDP.Îran birêz Ebdulah Hesenzade di bîranînên xwe de derheqa vê belavokê de dibêje:" Komîta þoreþê ya hizbî demokratî Kurdistan ku kek Silêman Moînî jî endamê wê bûye, pirtûkek biçûk bi navê Tîþk weþand ku ji ber nebûna destgehê çapkirinê tenê çend hejmar jê hatine weþandin.(6)
Rojnama Kurdistan 1959: Birêveber û berpirsyarê giþtiyê vê rojnamê Ebdulhemîd Bedîûlzemanî bû. Desteya nivîskarên vê rojnamê jî: Dr. Mihemed Siqîq Miftîzade(êdîtor), Ebdulrehman Moftîzade, Ehmed Moftîzade, Þukrulah Baban, Abid Siracedînî, Xosiro Þêx Kanloyî Mîlanî bûn. Rojname her heftê carekê dihat weþandin û naveroka wê siyasî, wêjeyî, civakî û zanistî bû. Weþana vê rojnamê heya sala 1964an berdewam bû.
Kovara Têkoþer 1972: Hejmara wê ya yekemîn di sala 1972an de hatiye weþandin. Weþaneke KDP.Îranê ye ku niha ji aliyê komisyona siyasî-leþkerîya vê partyê ve bi awayê werzî tê weþandin.
Rewþa Weþana Kurdî Piþtî Têkçûna Rejîma Padiþahî(Pehlewîyan):
Piþtî ku hemû gelên Îranê bi hevre li dijî rejîma Pehlewî serî hildan, piraniya axa rojhilatê Kurdistanê ket destê her du partiyên Kurdan KDP.Îran û Komelê(þaxê Hizbî Komonîstî Îran li Kurdistan).
Kovar û rojnameyên ku PDK dane weþandin wihane:
Kovara Pêþewa 1979: Organa KDP.Îran li bajarê Mihbadê bû. Kovarek mehane bû û tenê 26 hejmar jê hatine weþandin û piþtî sala 1983an ku komara îslamî Kurdistan dagîrkir, nehatiye weþandin.
Kovara Dengî Jinanî Kurdistan 1979: Li bajarê Mihabdê ji aliyê þaxê yekîtiya jinên Kurdistanê li vî bajarî hatiye weþandin û tenê 2 hejmar jê hatine belavkirin.
Kovara Hawarî Nîþtiman 1979: Organa rêxistina ciwanên PDK.Îran bû û tenê 3 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Dengî Kurd: Komîta PDK li bajrê Tehranê dida weþandin. Ji bihara sala 1979an Dengî Kurd bi awayekî nihînî li weþanxanên bajarê Tehranê dihat weþandin. Di Gelavêja sala 1979an piþtî ku bi çendîn þerên giran ertêþ û pasdarên Îranê nekarîn li hemberî Kurdan biserbikevin, dîktator û qesabê azadîxwazan Aytulah Xumêynî li dijî þoreþa netewa Kurd di 19.08.1979an de cîhad(zibare) da îlankirin û kovar jî piþtî ku 5 hejmar jê hatibûn weþandin, ji weþandinê sekinî. Piþtî vê biryara hovaneya Xumêynî, Sadiq Xelxalî mîna xûlamekî ku ji bo kiryarên hovane ti sinor ji xwe re nas nedikirin, bi hizaran keç, xurt û azadîxwazên Kurd bêdadgeh kirin, golebaran kirin.
Kovara Þehîd 1979: Organa komîta bajarê Banê ya girêdayî KDP.Îranê bû. Heya sala 1981an karê xwe yê weþandinê domandiye.
Kovara Zaniyarî Pêþmerge 1979 û 1980: Ji aliyê komîta KDP.Îranê li bajrê Sine hatiye weþandin û tenê 4 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Gelawêj 1980: Ji aliyê Yekîtî Lawanî(ciwanên) Dîmokratî Kurdistanî.Îran ve li bajarê Mihabadê hatiye weþandin.
Kovara Dengî Lawan 1980: Kovarek mehane û Organa Yekîtîya Ciwanên Demokratên Kurdistana Îranê bû û li Mihabadê dihat weþandin.
Kovara Nekeroz 1981: Komîta PDK li bajarê Seqiz diweþand û nêzî deh hejmaran jê hatine weþandin.
Kovara Kêleþîn 1981: Komîta PDK li bajarê Þino belav dikir. Hejmara wê ya yekemîn bi navê (Rendul) û piþtre hemû hejmarên din bi navê Kêleþîn hatine weþandin.
Kovara Yekîtî 1981: Kovarek mehane bû û komîta PDK li bajarê Nexede diweþand û nêzî 10 hejmaran jê hatine weþandin.
Kovara Riwangey Lawan 1981: Organa Ciwanên Demokratî Kurdistanî Îran li bajarê Banê bû. Lê piþtre li ser biryara PDK bi navê Lawan hatiye weþandin.
Kovara Lawan 1981: Organa komîta birêveberiya Yekîtî Lawanî Dîmokratî Kurdistanî Îran diweþand. Heya sala 1993an 56 hejmar jê hatine weþandin.
Nûçenameya Piling 1982-83: Komîta PDK li bajarê Pîranþar belav dikir û tenê 6 hejmar jê hatine weþandin. Di vê nûçenamê de cinayetên rejîma îslamî li girtîgeh, bajar û gundên Kurdistanê û çalakîyên pêþmergeyên PDK dihatin weþandin.
Kovara 26î Sermawez 1984-87: Kovarek werzî û Organa komisyona Pêþmergeyên PDK.Îran bû. Piþtî ku navê komisyonê bû bi komisyona siyasî-leþkerî, ev kovar jî bû bi organa komisyona siyasî-leþkerî ya PDK.Îranê.
Namîlka Komel 1985-86: Di vê namîlkê(resalê) de raportên kar û têkoþana ew beþên girêdayî komisyonên civakî mîna para hînkirin, rewþa girtîgehan, nexweþxane, rê û jiyana þehîdan cih digirtin.
Namîlka Ararat: Ji aliyê komîta Ararat ya PDK li bakurê rojhilatê Kurdistanê(herêma Kirmanc niþîn) dihat weþandin û tenê 4 hejmar jê hatine weþandin.
Namîlka Terexe: Ji aliyê komîta bajarê Bokan ya girêdayî PDK.Îran hatiye weþandin û karê wê yê weþandinê zêde dewam nekiriye.
Piþtî ku Rêberayetî Þoreþger ji Hizbî Demokratî Kurdistanî Îran cuda bûn, ji sala 1988an heya sala 1997an birêveberên vê partiyê jî rojnamek û du kovar di nava gel de belavkirin:
Kurdistan Juyîya 1988(dewra sþyemîn): Organa navendiya "Hizbî Dîmokratî Kurdistanî Îran, rêberayetî þoreþgêr" bû. Ji Juyîya sala 1988an bi awayekî mehane hatiye weþandin û heya Dêsambira sala 1996an 80 hejmar jê hatin weþandin. Piþtî ku di Janviya sala 1997an de her du bizav( PDK û PDK.Rêberayetî þoreþgêr) bûn yek ev rojname jî sekinî.
Kovara 26î Sermawez 1988: Di çaxê 9 salan de ku Rêberayetî þoreþger ji PDK.Îran cuda bibû 20 hejmar ji vê kovarê hatin weþandin û hejmara wê ya yekemîn di Maya sala 1988an de hatiye belavkirin.
Kovara Riwangey Lawan 1989: Bihara sala 1989an ji aliyê Rêberayetî þoreþger ve hatiye weþandin û heya havîna sala 1993an deh hejmar jê hatine weþandin.
Rojname û Kovarên ku ji Aliyê Hizbî Komonîstî Îran(Komele) li Kurdistanê hatine weþandin:
Komele bêtir li baþûrê rojhilatê Kurdistanê aktîve û bi serhev de kovarek û rojnamek weþandine:
Rojnama Pêþrew 1984: Organa navendiya Komelê ye û her mehê hejmarek jê tê weþandin. Pêþrew niha jî tê weþandin û nêzî 100 hejmaran jê hatine belavkirin. Weþandina wê niha jî berdewame.
Kovara Pêþeng: Heya sala 1982an ji aliyê para edebiyat û hunerîya karkerên Komelê ve dihat weþandin.
Weþanên rêxistina (Xebat) û rêxistina (Xebatî Þoreþgêr):
Kovara Têkoþan: Organa navendiya rêxistina Xebat(Rêxrawî xebatî netewayetî îslamî Kurdistan) e û hejmara wê ya yekemîn sala 1985an hatiye weþandin. Kovareke din jî dîsan bi navê Têkoþan li sala 1985an hatiye weþandin, lê organa rêxrawî Xebatî Þoreþgêr bûye û heya niha 45 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Bêstan 1992: Kovareke siyasî, olî, çandî û civakîye ku ji aliyê komisyona weþan û propaganda rêxistina Xebatî Þoreþgêrî Kurdistana Îranê hatiye weþandin. Wisa xuyaye ku niha nayê weþandin.
Rojnama Yekîtî 1992: Organa "Yekîtî þoreþgêranî Gelî Kurdistan" bû. Hejmara wê ya yekemîn di Marsa 1992an de hatiye belavkirin û heya sala 1996an 26 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Helmet 1994: Organa navendiya þiwra merkeziya Kurdistana Îranê ye û heya sala 1998an 17 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Tiroske 1979: Piþtî ku þoreþa gelên Îranê li sala 1979an pîroz bû, Kurdên bajarê Tehranê ev kovar dane weþandin. Kovarek mehane bû û bi zimanê Farsî û Kurdî gotar têde hebûn. Piþtî þerê li dijî doza Kurdistanê ku Xumêynî li dijî Kurdan cîhad da îlankirin, ev kovar jî ji weþanê ket.
Kovar û Rojnameyên Ku Di Çaxê Desthilatdariya Komara Îslamîya Îranê Bi Izina Dewletê Hatine Weþandin:
Piþtî ku rejîma Xumêynî bi awayekî dîktatorane li hemû Îranê desthilatdariya xwe damezrand, kovar û rojnameyên jêr ku tev li jêr kontrola beþa parastin(istixbarat)ê tên weþandin, lê hinek ji wan jî hatin girtin:
Kovara Girþey Kurdistan 1981: Mamosta Mela Mihemed Salih Îbrahîmî êdîtorê kovarê bû û naveroka wê edebî, dîrokî û olî bû. Ji ber sedemên siyasî û maddî tenê 9 hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Sirwe 1985: Kovarek wêjeyî û çandî ye. Bihara 1985an mamosta Hêmin Mihabadî di weþanxana Selaheddînê Eyyûbî da êdîtorê wê bû û heya niha zêdetir ji 200 hejmarên wê hatine weþandin. Bi her du zaravên Kurmancî û Soranî tê weþandin. Êdîtorê kovarê niha mamosta Ehmed Qazî ye.
Kovara Girûgal 1979: Sala 1979an bi xebata Mihsin Þasiwarî hatiye belavkirin û li bajarê Kirmaþanê tenê du hejmar jê hatine weþandin.
Kovara Awêne 1989: Kovarek çandî, wêjeyî û civakî ye û du mehan carekê tê weþandin. Êdîtorê kovarê Seyîd Mihemed Elî Çawiþî ye. Di hemû hejmaran de para dawiyê bi zimanê Farsî tê weþandin, lê babetên wê tev li ser dîrok, wêje û jiyana Kurdanin.
Kovara Amanc: Kovarek bû ku ji aliyê Yekîtîya Birayên Mislman bi herdu zaravên Soranî û Kurmancî dihat weþandin. Têde ji bo zarokan jî kovareke biçûk bi nava (Amanca Zarokan) jî dihat weþandin.
Rojnama Awyer 1996: Her heftê carekê bi zimanê Kurdî û Farsî li bajarê Sine tê weþandin û heftenameyek rewþenbîrî, hunerî û civakîye. Sernovîserê wê Behram Welîdbêgî bû ku niha li enstîtûya Kurdî li Tehranê berpirsayrê giþtîye. Ev heftename ji aliyê walîyê wilayeta Kurdistan li bajarê Sine tê weþandin.
Kovara Tavge: Kovara encumena Mulewî Kurd e ku li bajarê Sine tê weþandin û bi hevkariya þiwra nivîskarên Kurd li bajarê Sine tê çapkirin. Heya niha çend hejmar jê hatine belavkirin.
Kovara Zêwye 1997: Kovareke taybetîye ku encumena wêjeyî û çandîya bajarê Seqiz diweþînin û li jêr çavdêriya îdara ferheng û îrþadî îslamîya bajarê Seqiz di formê pirûkê de belav dibe.(7)
Rewþa Kovar û Rojnameyên Kurdî Piþtî Hatina Mihemed Xatemî(Serkkomarê Îranê yê Niha):
Piþtî ku Mihemed Xatemî di sala 1997an de bi dirûþmên reformxwaziyê bû serokkomarê dewleta Îranê, Kurdan her pênc wilaytên rojhilatê Kurdistanê( Urmiye, Sine, Kirmaþan, Îlam û Loristan) jî bi germî di hilbijartinan de beþdarî kirin. Lê Xatemî peymanên xwe bi cih neanîn û ji bona wê rewþenbîr û xwendevanên Kurd ji bo bilindkirina dengê xwe li zanistgehên hemû Îran û Kurdistanê kovar û mehnameyên cur bi cur weþandin ku hinek ji wan hê jî berdewamin û hinekên din jî ji ber sedemên siyasî, maddî û nebûna îmkanên belavkirinê, êdî nayên weþandin.
Balkêþe ku di tevaya van kovar û rojnameyan de piraniya babetan li ser dîroka serhildanên her çar perçên Kurdistanê, rewþa siyasîya bizav û partiyên Kurdan li hemû Kurdistana mezin, rewþa zarokan bi giþtî û zarokên Kurdistanê bi taybetî, civak û genc, hevpeyvîn bi nûnerên bajarên rojhilatê Kurdistanê re, daxwaza reforman, belavkirina narkotîk(tiryak, heþîþ û hiroyîn) di nava ciwanên Kurd de ku para istixbarata komara îslamî vî karê dûr ji exlaqê mirovanetiyê dikin û...hwd têde hatine weþandin. Bi rêya van kovar û rojnameyan mirov pêdihese ku rewþenbîriya siyasî û civakî di rojhilatê Kurdistanê de gehiþtiye pileyeke pir bilind. Pêwîste bê gotin ku bandora þoreþa bakurê Kurdistan û bizav û xizmeta ziman û rojnamevaniya baþûrê Kurdistan li ser van liv û lebatên Kurdên rojhilatê Kurdistanê diyarin. Hereketa bakurê Kurdistanê karî di van 20 salên derbasbûyî de pirsgirêka Kurd bi raya hemû cihanê bide pejirandin û yekemîn bizava Kurdistanîye ku ji hemû deverên Kurdistana mezin endamên wê hene. Dewleta herêmîya baþûrê Kurdistanê jî di warê ragehandin, avedankirin û hemû warên din yên siyasî, civakî û rewþenbîrî de guherandinên bingehîn di vê perça welatê me de pêkanîne û bandoreke rasterast li ser Kurdên rojhilatê Kurdistanê çêkirine.
Navê kovarên ku hatine weþandin an jî hinek ji wan hîn jî tên weþandin, evin:
1. Pêyik_ Kurdî û Farsî( Zanistgeha Îlam), 2. Rave( Zanistgeha Tehran), 3. Roja Nû ( Zanistgeha Urmiyê), 4. Riwange( Kolêca nujdariyê_tib_ li bajarê Tebrêz), 5. Çirîke( Zanistgeha Meþhed), 6. Tirîfe( Zanistgeha Erak), 7. Çiya( Zanistgeha Isfehan), 8. Jiwan( Kolêca nujdariyê li bajarê Sine), 9. Awat ( Zanistgeha Ehwaz), 10. Kirmanc( Zanistgeha Meþhed), 11. Agirî( Zanistgeha Zabul), 12. Zîlan( Zanistgeha Urmiye), 13. Zayele( Zanistgeha Tebirîz), 14. Zirêbar_ Kurdî( Merîwan), 15. Kovara Mihabad( Mihabad), 16. Sîrwan( Zanistgeha Sine), 17. Kurdistan( Enstîtûya Tehran), 18. Birûske( Kolêja nûjdariyê li bajarê Kirmaþan), 19. Beyan( Kolêca Ebu Elî Sîna li Hemedan), 20. Mûkriyanî(Zanistgeha azad li Mihabad), 21. Aso( Encumena edebîya bajarê Ciwanrud), 22. Sarêj( Kolêca nujdarîyê li bajarê Tehran), 23. Mange Þew( Zanistgeha Tebatebayî li Tehran), 24. Wêra( Zanistgeha Îlam), 25. Rawe( Zanistgeha Tehran), 26. Dahatû( Bokan), 27. Hejaran( Zanistgeha Sine), 28. Soma( Zanistgeha Sine ), 29. Sinor( Zanistgeha Peyamî Nur li Mihabad), 30. Mirgewer( Zanistgeha nujdariyê li Urmiyê) û ...hwd.
Pêwîste bê gotin ku di naveroka tevaya van kovar û weþanan de xwendevanen zanistgehan bi taybetî û gelê Kurd bi giþtî dawakarên refrandomêne û komareke demokratîk dixwazin. Hinek ji van kovaran jî li her çar perçên Kurdistanê digerin û bigþtî behsa wê xeleka windabûyî dikin ku di navbera dewlet û millet da wenda bûye. Ji van kovaran giþkan (Rave) kovarek akademîk û zanistîe û (Riwange) jî ji yên din Kurdistanîtire.(8)
Têbînî û Jêrnivîs:
_1. a: Urmiye di çaxê þerê cihanî ye yekemîn de(bi zimanê Farsî)_ Mihemed Temedun. M. Temedun herçend nivîskar nebû lê piþtî têkçûna serhildana Simkoyê Þikak bîranînên xwe nivîsîn û têde behsa rojnamegeriya Kurdî kiriye.
b: Bîranînên Mihemed Turcanîzade bi nivîskî.
_ 2. Hevpeyvîn bi mamosta Xenî Bilûryan re.
_ 3. Hevpeyvîn bi mamosta Enwer Sultanî re.
_ 4. Yanî mirovê xwende ji yê nexwende re bixwîne.
_ 5. Pêþgotina dîwana mamosta Hêmin ya bi navê (Tarîk û Ron) ku wî bixwe nivîsandiye.
_ 6. Nêw sede têkoþan_ Mamosta Ebdulah Hesenzade.
_7. Rojnama Kurdistan hejmar 257( Organî Komîtey Nawendî Hizbî Dêmokratî Kurdistanî Îran).
_ 8. Çend hejmar ji van kovarên ku navê wan hatiye nivîsandin min bi rêya navûnîþanên wan yên înternetê xwendin û çend hejmar jî mudratorê bernameya Çiwar Çira birêz Hesen Qazî li Medya TV dan min ku bixwînim.
Têbînîyek Taybet: Berî demekê di Seher TV(Tilvizyona sataleigta Îranê) de bernameyek li ser dîroka rojnamegeriyaKurdî di Rojhilatê Kurdistanê de hat weþandin ku di wê bernamê de bi ti awayekî behsa rewþa rojnamevanîyê di çaxê serhildana Simkoyê Þikak û serdema damezrandina Komara Kurdistanê nehat kirin. Tenê behsa wê hindê hat kirin ku komara îslamî ji bo rojnamevaniya Kurdî wiha kiriye, wiha anîye û... tenê pesna xwe û rejîma dîktatora îslamî dan. Min ev nivîs ji bo wê hindê amade kir ku him bersivek be û him jî derewên wan bêtir bên kifþê û di çaxê înternetê de jî dîroka Kurdan bi þaþîyên wiha eþkera, þaþ nenirxînin.
www.dengekurd.com
Mafê Kopîkirin &kopîbike; PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weþana Malper û TV yên Kurdistane. Tev maf parastî ne. Weþandin:: 2003-05-03 (7622 car hat xwendin) [ Vegere ] | PRINTER |
Ev malper, herî bash, bi Avant Browser, tê xuyakirin...
Download !!! 
