PDK - XOYBUN
|
Alfabêta kurdî Zagrosê Hajo Armanc ji alfabêta zimanekî ew e, ko hemû dengên di wî zimanî de bi awakî nivîsandî wek tîpan (neqan, sîmbolan) nîþanbike. Eger bi zimanekî matematîkî mirov bibêje, armanc ji alfabêtê ew e, ko: Deng= Tîp. Ev wekhevî ji bona alfabêteke îdeal rast e, lê mixabin ti alfabêt ji, yên li dinayayê tên bikaranîn vê wekheviya matematîkî pêknayênin. Tevlî wê jî piraniya alfabêtan kêm-bêhtir nêzîkî vê wekheviyê dikin, lê ev yek ne hesanî pêkhat. Riya dîrokî, ya pêþveçûna alfabêtan berî ko bigehine van formên xwe, yên dawî li cîhanê rêke dirêj û aloze bû. Hê berî 6-7 hezar salî bi awakî gekekî prîmîtîv dinivîsandin. Mirovên wan heyeman ji bona tiþtên di xweristê de wêneyên nêzîkî rastiyê çêdikirin, wek ko çavên wan didît, dineqiþandin. Bi vî awayî serincên xwe li ser latan û li ser dîwarên þkevtan dinivîsandin. Lê pir zor bû, da mirov karibe hayedarî û saloxdanan bi vî awayî binivîse. Nemaze ji ber ko hemû parçeyên axaftinê wek : Navên bernas(Alan, Reþo, þêrîn, Mêdî û yên mayî), navên razber(raman, hiþ, sewdan, biratî, hevatî û ym.), rengdêr (kesk, sor, zer, mezin, sar, xweþik û ym), cînav(ez, tu, ew, em, win û ym.), lêker(çûn, hatin, birin, firîn û ym), hoker(zû, dereng, hêdî û ym), daçek(bi, di, ji û ym) û gehandek(û, yê, ya, yên û ym.) di vê nivîsandina prîmîtîv de nebûn. Di demeke derengtir de nêzîkî çar hezar salan BZ(Berî Zayînê) li welatê Sûmer (Kurdistana îro û Îraq) Sûmeran ew nivîsandina grafî gelekî bi pêþ de birin. Pêþî wan neqiþ (wêne, graf, tîp) hesankirin û piþtre wateyên abstraktîv dan wan tîpan, wek:  AN (stêr bi zimanê sûmerî) wateya ezman û xwedê jî stand.
 DÛ (ling bi zimanê sûmerî) wateya çûn û hiþk jî stand.
 SAL (jin bi zimanê sûmerî) wateya mê jî stand.
 KÛR (çiya bi zimanê sûmerî) wateya welat û zemînê jî stand.
 A (av bi zimanê sûmerî) wetaya avî û kur jî stand.
Di dema nêzîkî 2500 salan Berî Zayînê dîse li Sûmer pêþveçûneke darîçav di awayê nivîsandinê de peydebû, ew jî di nivîsandinê de, bikaranîna forma kîteyî bû. Wan bêje didîtin wek, ko ji kîteyan biheketî bin. Bêjayên yekkîte wek: AN(stêr), ÛD(roj), Ê(xanî), ÞÛ(dest), XA(masî), ÞÊ(simbil), A(av) û ym. di bêjeyên pirkîte de bikartanîn bêyî, ko girêdana wan bi wateya wan, ya hîmî ve hebe; bi tenê wek dengan li wan dinerin. Wek nimûme bêjeya DÛMÛMÊÞ(zarok, kur) bi van kîteyan dinivîsin: DÛ-MÛ-MÊ-ÊÞ. Tîpan(wêneyan, neqþan, grafan) hêdî hêdî dêmekî abstraktîv stand û hesanî bûn. Ji ber dêmê wan yê tûjkî(bi serê darikekî li ser kelpiçkan dinivîsandin) navê tîpên mîxî li wan hat kirin. Tîpên grafî bi vî awayî dêmên xwe diguhertin:  Bixwêne ÞÛ, wateya vê bêjeyê dest e bi tîpên mîxî dibû 
Bixwêne KÛR, wateya vê bêjeyê çiya e bi tîpên mîxî dibû
Bixwêne A, wateya vê bêjeyê av e bi tîpên mîxî dibû  ûhd.
Ev helbet gaveke pêþketî bû di dîroka nivîsandinê de, lê hê gelek kotekî di vê nivîsandinê de hebûn. Di sala 2000 BZ nêzîkî 600 tîpên mîxî dihatin bikaranîn û bi ser de hin tîp di cihê gelek kîteyan de dihatin nivîsandin, bo nimûne ÛD(roj) dihat xwendin wek : ûd, ût, tû, tan, par, rîr, hal, hûd, lih, hîþ û ym. Vê yekê xwendin gelekî zordikir û bû sedemek, ko hin bi hin nivîsandina bi forma kîteyî ji mêydanê rabe. Li welatê Hêtîtan (Kurdistana îro û bakurê Sûrî) nêzîkî salên 1700-1190 BZ pêþveçûna bingenhî di nivîsandinê de pêkhat, dema ko alfabêteke nû hat danîn. Ew alfabêt bi tîpên mîxî dihat nivîsandin, lê tiþtê hîmî tê de ew bû, ko ji bona her dengekî tîpek hatibû danîn, wek alfabêtên me, yên îro. Alfabêta Hêtîtan ji 29 tîpan bû û her bêje çawa dihat bilêvkirin, wilo dihat nivîsandin. Ev mêtoda nivîsandinê: Deng= Tîp bû ya serdest li dinyayê û þûna tîpên grafî(wêne, pîktogram) û hîerografî girt. Rast e li hin cihan wek Çînistanê û Japonê ta roja îro tîpên grafî tên bikaranîn, lê hînbûn û hînkirina nêzîkî 2000 tîpên grafî ne barekî sivik e, pir alozî tê de hene. Tîpên mîxî hatin guhertin û ji jiyanê rabûn. alfabêtên nû peydebûn, wek yên yûnanî, krîlî, latînî, erebî û yên mayî, lê prînsîpê hatibû danîn: Deng= Tîp ma bingeha van hemû alfabêtan. Helbet alfabêta Kurdî jî, ya ji 31 tîpan e, ko Celadet Bedirxan daniye ew jî li gor prînsîpê: Deng= Tîp e û vê wekheviyê pêktêne, tevlî ko hin kêmayî tê de hene. Ev kêmayî jî bûne sedema rexne û cêbûnan di nivîsandina kurdî de, ya bi tîpên latînî; ta ko nivîskarne kurd xwestin bi serê xwe çarekê bibînin û guhertinin êxistin alfabêta kurdî. Rexna pêþî, ya li alfabêta kurdî dibe ew e, ko hemû deng, yên bi rastî ji bêjeyên kurdî derdikevin di alfabêtê de nînin. Ji bona dengên pir nêzîkî hev in, lê bêjeyan de nerm tên bilêvkirin û di yên din de bi awakî hiþk û qebe tên bilêvkirin; yek tîp hatiye danîn. Ji wan dengan re dengên cêwî tê gotin, ew jî ev in: Ç, K, L, P û R. Wek nimûne dengên cêwî di van bêjeyan de nerm in: çil(40), ka(pûþê gêrekirî), ling, piþt, birîn(birîna tivingê) û ym, lê di van bêjeyan de hiþk in û dive mirov devê xwe dagire: çil(teyrek e bi þev nêçîrê dike), kal(þebeþê negehayî), lewlew, piling, birîn(qutkirin), reng û ym. Wek ji hînkerên buhûrtî tê xwiykirin ko hinek cêbûn di nav bilêvkirina dengên cêwî de heye. Rexna din, li alfabêta kurdî ew e, ko dengên li jêr û ym di alfabêtê de nînin.: 
Rexna sisiyan, ya ko mirov carina dibihîze, dibêje ko gerek e tîpa Q di alfabêtê de nebe. Gelo ev rexne di cihê xwe de ne, yan na? Berî mirov bersiva vê pirsê bide, dive pêþî bersiva çend pirsên din bide. Pirs jî ev in: 1. Belkoya peydebûna her dengekî ji dengên di zimanê kurdî de çiqas e? Eger dengek, yan çend deng di zimanê kurdî de gelekî kêm peydedibin, hingî eger di alfabêtê de tîp ji bona wan dengan nebin jî ev ne kêmasiyeke mezin e. 2. Gelo di her dengekî kurdî de çiqas hayedarî(informasyon) heye? Pirsa dawî êdî ji ber xwe tê bîra mirov, ew jî: 3. Ma bi kêmayî çend tîp di alfabêta kurdî de bes in, da bi ewledarî pevguhestina hayedarî û saloxdanan bi zimanê kurdî, yê nivîsandî bibe? Ji bona bersivdana pirsa pêþî min hiljimarek (statistîkek) ji peydebûna dengan re (tîpan re) di zimanê kurdî de çêkir. Da encama hiljimarê(statistîkê) nêzîkî rastiyê be, divabû çend tekstên kurdî bi awakî korfelaqî(random, sidfe) bên danehev û ji wan komeke mezin deng(tîp) bên hiljimartin. Li gor teoriyê gerek e mirov hemû bêjeyên di zimanê kurdî de bide hev û ji koma hemû bêjeyên di zimên de hiljimara dengan(tîpan) çêke. Helbet karekî gelekî mezin ji vê re dive, yê bi hêviya institûtên kurdî ve dimêne. Hiljimareke wilo ji bona zimanê englîzî bi alikariya xwendekarên unîversîtan û teknîkên nû çêbû. Tevlî kêmasiyan, lê dîse ev hiljimar gelekî nêzîkî rastiyê dike, ji ber wek min got tekst bi awakî korfelaqî hatibûn standin û çend hiljimarên cê min dane barahev, tev nêzîkî hev derketin. Encama vê hiljimarê(statistîkê) di tabloya(xiþteya) numero 1. de ye û dyagramê li gor vê tabloyê di wêneyê numero 1. de ye. Tablo numero 1. Statistîka dengên kurdî Rêza dengan(tîpan) 1 2 3 4 5 6 7 Deng(tîp) A B C Ç D E Ê Belkoya peydebûna dengan(tîpan) [%] 8.40 3.20 0.43 0.85 5.09 10.55 5.30 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 F G H I Î J K L M N O P Q 0.29 1.44 2.54 10.26 2.97 1.37 3.58 2.70 2.55 9.02 1.55 0.98 0.21 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 R S Þ T U Û V W X Y Z 5.77 1.99 1.47 3.47 1.43 2.74 2.02 2.88 1.57 2.27 1.09 Tablo û dyagram xweþ didin xwiyakirin, ka kîjan deng ji yên din bêhtir peydedibe. Dengên: û ym. di hiljimarê de peydenebûn û vê yekê ti kêmayî nexist têgehiþtina tekstên kurdî. Mirov dikare bi piþrastî bibêje, ko hêbûna van dengên li jor nîþankirî di alfabêta kurdî de ne gerek e û rexneyên di vê bergehê de dibin ne di cihê xwe de ne. Dengê(tîpa) Q ji hemû dengên(tîpên) din kêmtir peydedibe. Ev jî argumentekî xurt e di destê, yên dixwazin þûna tîpa Q tîpa K bikarbênin. Ez bi xwe ne bi vê yekê re me, ji ber ko ez gomandikim, ko ev deng ji zimanê kurdî yê kevnare tê, lê ti argumentên zanistî ji bona vê yekê di dest min de nînin. Hin dibêjin, ko dengê Q ne xweþ e, lê xweþiya dengê tîpekê gerek e ne bi zimanên ewropî re were pîvandin. Her miletek gerek e xweþî û nexweþiya dengekî li gor karakter û hewcedariya xwe nasbike. Ev xalên jêrîn dibe ne gelekî bi babetê me ve girêdayî bin, lê bi sûd e mirov wan li vir bibêje; tiþtên balkêþ di wan de hene. 1. Ji dyagramê di wêneyê numero 2. xwiyadike, ko belkoya peydebûna dengên(tîpên): E, I, A, R, D û K dike nêzîkî 50% ji hemûyên din. Ji ber vê yekê, eger rojekê me makînên nivîsandinê, yên kurdî çêkirin, gerek e ev tîpên buhûrtî nêzîkî tilehên daradumê(tileha navê) û fraxalîskê bin û tîpên kêm peydedibin: Q, F, C, Ç û yên din li aliyê tilehên qelîçkê û berqelîçkê bin, ji ber ew kêm tên bikaranîn û bi vê nivîsandin hesantir dibe. 2. Mirov dikare peydebûna dengan di zimanê kurdî de bide bara zimanên din û bi faktorên din re vî dyagramî jî wek argumentekî objektîv bikarbêne, ji bona xwiyakirina nêzîkbûn, yan jî dûrbûna zimanê kurdî ji zimanê din. 3. Îro li cîhanê di nav çend zimanan de bi alîkariya komputran gelekî nêzîkî wergerandina automatîkî kirine û di demeke ne pir dûr de ew wê bibe tiþtekî rewan. Eger ev wergerandina automatîkî di nav zimanê kurdî û yên din de pêk were, êdî gelek kotekiyên di riya vejîna zimanê kurdî de tên þkandin. Lê ji bona wergerandina automatîkî gelek zanebûnên kûr divin, gelek faktorên zimên dive werin ronîkirin, gelek statistîkên fereh dive bên çêkirin û hiljimara di tabloya numero 1. nimûnekî piçûk e ji statistîka pêwist. Hê pirsa struktûra gramatîka zimanê kurdî, pirsa bêjeyên hevwate, hiljimara bêjeyên yekdeng, dudeng, sêdeng ûhd., hiljimara bêjeyên bi A destpêdikin bi B bi C ûhd., hiljimara peyhevhatina dengên: AB, AC, AÇ...,, ABA, ABC,...; BA, BC;... BAB, BAC,... ûhd. û ym. lê bên kolandin. Em vegerin pirsa diduyan. Bersiva pirsê wê bide xwiyakirin, ka gelo pêwist e, em tîpên taybetî ji dengên cêwî re: Ç, K, L, P, R deynin, yan na. Di zanistiyên teknîkî de þaxekî zaniyarî heye jê re dibêjin Teoriya informasyonê (Teoriya hayadariyê). Di vê teoriyê de li zimên wek navgîneke (wasite, mêdyum) pevguhestina hayadariyê dinerin. Elementên vê navgînê Deng (Tîp) in. Dema di axaftinê de (nivîsandinê de) deng (tîp) lipey hev diherikin, hingî her deng (tîp) bi xwe re hinek hayedariyê (informasyonê) dihilgire. Çiqasî hijmara 
dengan (tîpan) bêhtirbibe pê re kvantîta hayedariyê bêhtirdibe. Kvantîta hayedariyê ji bona zimanekî îdeal li gor vê destûra matematîkî pirdibe: I= n2 herwekî I- kvantîta informasyonê ye. n- hijmara dengan(tîpan) e. Li dyagramê numero 3. xêza 1. binere! Wêne numero 3: Dyagramê kvantîta informasyonê 
Yekta kvantîta informasyonê yek bît e. Bît gotineke inglîzî ye, wateya wê pitikek, piçikek, parçeyekî piçûk e. Da zimanek îdeal be ji bona pevguhestina hayediriyan, gerek e belkoya peydebûna hemû dengan (tîpan) wek hev be û kvantîta informasyonê jî ji bona wan wek hev be. Zimanê îdeal, yê xwediyê 31 dengan (tîpan) Belkoya peydebûna her dengekî(tîpeke) P wî dike: P= 1/31 * 100 = 3.26 %. Wek ji dyagramê numero 1. xwiyadike bi tenê dengê (tîpa) B nêzîkî vê numeroyê dike, yên din kêm-bêhtir jê dûr in. Helbet ne zimanê kurdî û ne ti zimanên din, yên xweristî îdeal in, ji ber ko çend faktor hene kvalîta informasyonê, ya her dengî (tîpê) kêmdikin û bihayê zimên jî wek navgîna pevguhestina hayedariyan kêmdikin, ew faktor jî ev in: A- Faktorê pêþî belkoya peydebûna dengên (tîpên) kurdî û bendên lipeyhevhatina wan e. Wek nimûne nabe di zimanê kurdî de gelek dengên wek hev di bêjeyekê de lipey hev werin: aaa, bbb, ccc ûhd û zimanê kurdî xwe gelekî ji gehandina dengên (tîpên) dengdar diparêze, wek: ae, ai, aî,..., ea, eî,..ia.ao,...aei.aeo ûhd. Ev yek dihêle, ko herikandina informasyonê ne li gor hijmara dengan (tîpan) bêhtirbibe, ew hinekî kêmtir e. Li dyagramê numero 3. xêza 2. binere! B- Faktorê diduyan vekîta (dîktata) zimanê kurdî ye, ew jî herikandina hayadariyan hê kêmtirdike, ji ber ko her bêjeyeke kurdî dive bi yek awayî were nivîsandin ew jî li gor destûrên nivîsandina zimanî kurdî. Li dyagramê numero 3. xêza 3. binere! C- Faktorê din, yê herikandina hayedariyan kêmdike rêzimanê (gramatîka) zimanê kurdî ye. Her parçekî axaftinê cihekî xweyî taybetî di hevokê de dive bigire û eger bêje ne li cihê xweyî rast be, dibe ko wateya hevokê were guhertin û têgehiþtina wê jî þaþ be, wek nimûne: Nêçîrvan þêr girt, û þêr nêçîrvan girt. Wayeta van hevokan ligor cihê nêçîrvan û þêr tê guhertin. Li dyagramê numero 3. xêza 4. binere! Ç- Faktorê dawî, yê bendan li pêþiya herikandina hayedariyan dideyne bîrsayiya (logîka) durust e, ji ber ko hevokên bê bîrsayî informasyonên bi sûd nadin û wan bêhtir jî nakin. Wek nimûne: Þêr mirov e. Tevlî ko ev hevok ji aliyê vekîtî û rêzimanî ve ras e, lê ti informasyonên bi sûd neda û zanîna me bêhtir nekir. Li dyagramê numero 3. xêza 5. binere! Ev faktorên buhûrtî hemû bi hev re bendan di pêþiya herikandina hayedariyan di zimanê kurdî de (bi gelemperî hemû zimanên xweristî) dideynin û dikin, ko kvantîta hayedariyê, ya ko her deng (tîp) dihilgire kêmtirdibe. Ji ber vê yekê dema mirov dixwaze nûçeyekê, yan ramenekê bigehêne mirovekî din, dive gelek dengan (tîpan), yan jî gelek bêjeyan, û yan jî gelek hevokan bibêje (binivîse), da ko bigehe armanca xwe. Eger mirov karîbûna bi zimanekî îdeal wê nûçeyê, yan ramanê bigehêne mirovê din wî bi gelek kêmtir deng(tîp), bêje û hevok armanca xwe pêkbêne. Ev pir bûna dengan(tîpan), bêjeyan û hevokan, ko mirov bêçare di zimanê xwe de bikartêne di teoriya informasyonê de jê re dibêjin Redundance(bixwêne rêdundans!). Da em nasbikin rêdundans çi ye, em dikarin bibêjin, ko ew weke gotina inflasyonê ye, ya di warê mewdanî de(malî). Lê ev inflasyona di zimên de ye. Da bêhtir em rêdundansa di zimên de nasbikin, fermo emê li vê serpêhatiya nimûneyî temaþekin: Salarê Gernûs ji Tirba Spiyê ye. Ew li Amedê kardike. Salar her heftî roja înê êvarî seet 17.00 bi trênê divegere mala xwe ya li Tirba Spiyê. Salar xwest telegramekê ji Bêrîvana kebaniya xwe re biþiyêne, da haya wê jê hebe, ko wê vegere malê. Wî di telegramê de nivîsand: Bêrîvana min! Ezê ji Amedê roja înê 27.7.1990 êvarî seet 17.00 bi trênê vegerim malê. Mêrê te Salarê Gernûs Lê wî dît û em jî dibînin, ko ev informasyon hemû ne gerek in di telegramê de werin nivîsandin. Rabû wî çend bêje jê avêtin, bêyî ko bihayê telegramê, yê hayadarî kêmbike, lê bihayê þiyandinê kêmkir. Pêþî Salar bêjeyên Bêrivana min, ji Amedê û roja înê avêtin, piþtre dît, ko dikare bêjeyên êvarî û bi trênê jî hê bavêje. Telagram bû bi vî rengî: Ezê 27.7.1990 seet 17.00 vegerim malê. Mêrê te Salarê Gernûs Eger ew hê bêjene din jî ji telegramê bavêje, wek malê, mêrê te û Gernûs dîse wê Bêrîvanê nasbike, ko çi wextî mêrê vê divegere malê. Wek ji hînekerê buhûrtî hat xwiyakirin bi nebûna çend bêjeyan di tekst de bihayê wî, yê hayedarî kêmnebû. Ew jî ji ber hebûna rêdundansa di zimanê de ye. Vê gotinê jî em dikarin li ser dengên(tîpên) di zimên de bibêjin. Nebûna çend dengan(tîpan) di zimên de bihayê zimên wek navgîna pevguhestina hayariyan pir kêmnake, ji ber ko rêdundans di kevirê pêþî de jî, yê avaya zimên de di dengan de heye. Ev jî bersiva pirsa diduya ye. Ji bona dengên cêwî tîpên taybetî ne gerek in, navin û alfabêta kurdî, ya ji 31 tîpan, ko Celadet Bedirxan daniye gelekî durust e ji bona zimanê kurdî. Ji xwe gelek ji van dengên, ko danûstandin li ser çêdibe herêmî ne û ne li seranserî Kurdistanê tên bikaranîn. Wek nimûne li herêma bajarê Amûdê dibêjin: me'er, ne'el, h'inar, x'eyd, ...ûhd., lê li herêma bajarê Tirba Spiyê ji wan bêjeyan bi xwe re dibêjin: mar, nal, hinar, xeyd,... ûhd. Ji alîkî din ve li herêma Tirba Spiyê dibêjin: beh'r, ttivir, dderew,...ûhd., lê li herêma Amûdê ji wan bêjeyan re dibêjin: par, tivir, derew,...ûhd. Bêgoman ev cêbûna dengan li herêmên din jî yên Kurdistanê heye, lê nabe mirov yek bêjeya kurdî bi çend awayan li gor zaravên herêmî binivîse û tîpên nû têxe alfabêta kurdî. Eger em vê yekê bikin, êdî ne 31, lê 41 tîp jî wê têra zimanê kurdî nekin. Rêdundans di zimanê kurdî de çiqas e? Min dixwest, ez ji we re bibêjim, ko li gor bêhvan instîtûta kurdî ew hevqas e, lê mixabin hê rêdundansa di zimanê kurdî de nehatiye hijmartin. Rêdundansa zimanin din hatiye hijmartin, wek ya englîzî, ko dike 50% û zimanê çekî dike 32%. Çawa tê xwiyakirin rêdundans di zimên de ne hindik e û gelek cih û wext digire û wek faktorekî negatîv dileyze, lê ji alîkî din ve ew dînamîka zimên mezintirdike, ev jî faktorekî pozetîv e, nemaze ji bona helbetsvanan, ko kesya wan çêtir li nivîsandinê tê. Ji bersiva pirsa sisyan Alfabêteke ji çend tîpan besî zimanê kurdî ye? armanc ne ew e, da alfabêta Celadet Bedirxan were guhertin. Lê Kurd êdî gelek caran makînên modêrn, wek komputer û teleks bikartênin, yan jî telegraman ji hev re rêdikin û wek win dizanin di van makînên digîtal de alfabêteke standard tê bikaranîn. Ew alfabêt ji 32 tîp û nîþandekan e, lê di nav wan de tîpên kurdî Çç, Êê, Îî, Þþ, Ûû nînin. Ez dixwazim bidim diyarkirin, ko bikaranîna vê alfabêta standardî navnetewî, ya makînên digîtal; dema pêwist be bes e ji bona nivîsandina bi kurdî û pê mirov dikare bê kotekî tekstên kurdî bixwêne û têbigehe. Ji ber ko rêdundans di zimên de heye, êdî dema çend tîp ji tekst bikevin jî dîse sewdanê mirov bi xwe wan tavêje nav tekst. Da ev gotin bête diyarkirin min çend tekstên kurdî, yên cuda cuda, ko bi alfabêta standard hatibûn nivîsandin, da çend kesên Kurd, yên bi kurdî xweþ dizanîbûn bixwênin. Wan hemûyan bê kotekiyeke mezin tekst rast xwendin û têgehiþtin. Fermo win jî vî tekstê li jêr, yê Kamuran Bedirxan nivîsandî bixwênin: Gunde me Rojhelat e. Ezman hedi hedi bi rengen sor u zer dikene. Sivan bi pez u seye xwe ve ji gund derdikeve. Gavan ji dewer dide hev u bi cole ve dice. Deriyen xaniyan vedibin u gundi dicin zeviyen xwe. Zaro, ji ber dibistan girtiye ji xwe re digerin, derdikevin cole, be diguherin. Jin u kecen gund dest bi kare mala xwe dikin. Hin ji kaniye ave tenin, hin nane xwe dipejin u hinek ji berivaniye dikin. Hinek ji tesiye diresin, tevn u mafuran cedikin. Di gund de herkes bi dilxwesi dixebite. Gundi hemu hez ji hev dikin, ew dizanin, hemu birayen hev in u wek miroven hov berberiya hev udin nakin. Eger we tekstê bihûrtî bi kurdiyeke rast xwend û win têgehiþtin, êdî bersiv gelekî nêzîkî rastiyê dike. Dibe, ko cara pêþî mirov tekstê wilo bixwêne çetin be, lê ev tiþtekî normal e. Ya giring ew e, ko makînên digîtal û alfabêta standard bikêrî zimanê kurdî tên. Di dawiya vê gotarê de hê sê tiþt hene gerek e werin gotin, ew jî ev in: A- Gerek e her tîpa alfabêta kurdî cihekî xweyî taybetî di nav rêza tîpên din de bigire û gerek e ew cih ticarî newe guhertin, ne wek ko carina di ferhengên kurdî de bûye. Dive her tîp xwedî numroyekê be û wek numeroyan rêza tiþtan nîþanbike, ew jî li gor vê nijinandinê: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A B C Ç D E Ê F G H 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 I Î J K L M N O P Q 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 R S Þ T U Û V W X Y 31 Z B- Di destpêka danîna alfabêta kurdî de bilêvkirina tîpên bêdeng nehatibû diyarkirin, êdî hema her yekî ew li gor xwe bilêvdikirin, wek nimûne tîpa B dihat xwendin: ba, bê, bî û yan ib. Ev neyekîtî di bilêvkirina tîpên din de jî hebû. Pêþniyara min ew e, da ev neyekîtî nemêne, ko tîpên kurdî bi vî awayî bên bilêvkirin, nemaze, ko li welêt jî di kursên zimên de þagirt bi vî awayî hînbûne: A B C Ç D E Ê F G H a bê cê çê dê e ê if gê ha I Î J K L M N O P Q i î jê kê il im in o pê qe R S Þ T U Û V W X Y rê is iþ tê u û vê we xê yê Z zêt C- Gerek e, ji bona her tîpeke alfabêta kurdî navekî bernas hebe. Carina dive mirov bi awakî zelal tîpekê nîþanbike, hingî eger navek ji bona wê tîpê hebe, êdî ev yek pir hesanîdibe. Di kursên zimên de piraniya navên jêrîn hatine hînkirin û pêþniyariya min ew e, ko ev nav bibin, yên standard ji bona tîpên alfabêta kurdî. Nav jî ev in: A Alan B Bêrîvan C Canê Ç Çeto D Dara E Evîn Ê Êlîxan F Findê G Goran H Hêlîn I ... Î Îskan J Jala K Kawa L Leyla M Mê N Nazê O Oldar P Perî Q Qumrî R Rindê S Salar Þ Þêrîn T Têlîcan U ... Û Ûsiv V Viyan W Welat X Xecê Y Yezdanþêr Z Zînê Di vê gotarê de min xwest, ko ez çend pirsên alfabêta kurdî deynim ber xwendevanan û dîtinên xwe li ser bibêjim. Bêgoman pirsên alfabêta kurdî hê kûrtir in. Yek ji wan pirsan wek win dizanin ew e, ko em Kurd bi sê alfabêtan dinivîsin. Ev jî nexweþiyeke giran e û jê gelek nexweþiyên din dizin, ta çareyek jê re newe dîtin, em nikarin bibêjin, ko ev alfabêt, ya hemû Kurdan e. Çavkaniyên wêjeyî: 1-Klima J. : Lidé Mezopotamie. ORBIS PRAHA 1976. 2-Cigerxwîn: Tarîxa Kurdistan 1. Stockholm 1985. 3-Kolektîv: Teorie informace. Skriptum. 4-Hibo A. : Tarîx we neþ't elkîtabe. Serinc: Belko = ihtîmal, ev gotin di Dîwana Melayê Cizerî de bi wateya ihtîmal Miftî þirovekiriye. Hiljimar = statistîk, ev gotin di ferhenga Estêrî Geþ de hatiye. Vekît = dîktat, imla di kovara Hawar de hatiye. Biheket î= consist of, mu'elef min, di Hawar de hatiye. Bîrsayî = logîk, ji ferhenga Estêrî Geþ. Rewan = daric, ji Dîwana Melayê Cizerî. Xwerist = seriþt Yekta = unit, wehde. Hiljmartina dengan ji bona zaravê kurmanciya jor re çêbûye û zaravên kurmanciya jêr û dumilî neketine nav hiljimarê û navên pirjimar bi ên tewadibûn ne bi êt. Here vir: RÛPELÊ YEKÊ DUGIR 1 DUGIR 2 DUGIR 3 DUGIR 4 DUGIR 5 DUGIR 6 DUGIR 7 BAGOK http://w1.226.telia.com/~u22600089/balfabet.htm |