PDK - XOYBUN
|
Navê mehan SILÊMAN DEMIR SWÊD, 28/5/2003 — Piraniya mirovan heta dema Gajus Julius Caesar b.z. 100-44, dem bi þiklekî mehên hîve dihejmartin. Gava hîv difitilî û dîsa dibû wek bilindbûna xwe ya cara çûyî, ew wext, wek “hîvekê” dihat dîtin û qebûlkirin. Ji ber wilo ye ko hîna jî di gelek zimanan de ”hîv”, meh e. Hîvek, 29,5 rojên royê ye, salek 354 roj e. Li gora hin hesaban, hîvek 27,5 ya jî 27,2 rojên royê ye. Ji ber wilo, gava ko saleke wextê hîvê diçû, hîna sal nefitilîbû wextê destpêka salê û wext di hev dernediket. Lê Misiriyan hîna berî wî çaxî bi gelekî, wext li gora ”gera” royê û gera stêrika bi navê Sîrîus dihejmartin. Sîrîus, gava sala xwe dikir, dîsa av û merdî dida Nîlê. Ew dem û cîh jî kifþ û pîvayî bû. Ew bêtir nêzîkî rastiyê bû. Misiriyan, zaniyariyên xwe yên stêrikzaniyê-astrolojiyê, ji astrolojiya mezopotamya girtibûn û li ser a wan ava kiribûn. Mezopotamiyan berî Misiriyan þiklên komên stêrikan dîtibûn û organize kiribûn. Yûnaniyekî bi navê Ptolemaios ew zaniyarî baþtir organîze kirin, li ser nexþeyan raxistin û ragihandin Yûnaniyan. Ptolemaios li Aleksandria dima û ji Misiriyan fêr bûbû. Ew fêrbûna Yûnaniyan, îro hîna bingehê astrolojiya dinyayê ye. Romî jî ji Yûnaniyan fêr bûbûn. Her çi Gajus Julius Caesar bû mîrekî xwende bû, astronomiya Yûnaniyan zanîbû û wilo a Misiriyan zû ji hev derxist û sîstema nû ava kir. Caesar, sala b.z. 46 hejmartina demê kir a royê, sal kir dozeh meh, 365 roj û her ji çar salan jî rojeke zêde. Ew tê digihije ko saleke rast, wilo ye. Û her wilo wî nav li mehan kir. Ji ber ko Caesar wî çaxî li Misirê bû, Kleopatra ji xwe re anîbû û bi nîvê Misrê re hîna di þer de bû, sîstema xwe ya nû pêþî salekê li Misirê ceriband û piþtî wê li Roma bikar anî. Demjimara Julius Caesar ko jê re demjimara Julianî tê gotin, dor 1550 salan rast hat qebûlkirin. Lê saleke royê, di rastiya xwe de ji demjimara wî dirêjtir e. Her ji çend salan dor saniyeyekê wenda dibû. Wî çaxî Pop û Vatikanê biryar da ko komîsyoneke nû bê avakirin û demjimareke nû bê hesabkirin. Tiþtê ko wê komîsyonê derxist, wek a niha ye. Lê dîsa jî saet û demjimar, rastiya dirêjbûna sala royê dernaxin. Her ji sedsalekî çend saniye wenda dibin. Carê rêxistinên demjimariya dinyê li hev dikin û wext rast dikin. Caesar, serokê dewleta Romî bû. Navê Caesar, navê payedariyê û mezinbûnê bû. Wek ko mirov bibêje þah, mîr, paþe, ya jî key. Ji xwe gotina Kaiser, Kejsare û Tsar ji gotina Caesar tê. Caesar di nav salên b.z. 100-44 de jiya. b.z. 44-an hat kuþtin. Li gora sîstema mehan a ko wî ava kiribû, navê mehan wilo ye. 1. Januari, îngilizî. january: (Çileya Paþîn, Rêbendan) ji navê xweda Janus tê. Janus, xwedayê Romiyan ê mezin e û li Îtalya dimîne. Ew, xwedayê pêþî û destpêka jiyanê ye. Gotina pêþî, di maneya deriyê destpêka jiyanê yê pêþî de fam bikin. Mezinatiya Janus carê dema meha januarî tê pîrozkirin. Navê wî ji gotina ko navê derî ye tê. Bi latînî ji derî re janua tê gotin. Ji ber wilo heta niha jî li Emerîka ji nobedarê deriyan re janitor tê gotin. Janus bi piranî bi du rûyan tê sûretkirin. Her rûyekî wî li aliyekî dinere. Yek li pêþerojê, yek jî li paþerojê. Navê rûyê Janus ji wir tê. Tê mana duhêli. 2. Februari, ingl. february: (Sibat, Reþemî) ji gotina latînî februare tê. Februare tê mana pakkirinê, xwe pakkirinê. Li Roma kevn, ji bo rûmeta hatina sala nû, cejna pakkirinê dest pê dikir. Romî hemû diketin karê pîrozkirina wê cejnê; xwe, mala xwe, kuça xwe û bajarê xwe pak dikirin. Xweda Lupercus, xwedayê þînkayiyê, wî çaxî dest pê dikir û bihar diyarî mirovan dikir. Sala nû wilo dest pê dikir. Ji þahiyên pakkirinê yên ko ji bo spaskirin û rûmetgirtina xelatên xweda Lupercus ko dibûn sedema hatina sala nû re, Februus dihat gotin. Februus heta gava nav li mehan hat kirin, hêdî hêdî bûbû wek navê Lupercus ê din. Bi wî awayî gava navê meha salê a dawî kirin februari, him navê wî û him navê cejna biharê lê hat kirin. 3. Mars, ingl. march: (Adar) ji navê xwedayê Romiyan Mars tê. Mars, navê Ares ê bi latînî ye. Ares, bi esil xwedayekî Yûnanî ye, ew lawê Zeus û Hera ye, xwedayê þeran û þervanan e. Li ba Yûnaniyan ne xwedayekî gelekî birêz û qedirbilind e, pir jê nayê hezkirin. Lê li ba Romiyan mezin e, dihat bawerkirin ko ew parêzgerê bajarê Roma ye, sitara wî li ser bajêr heye. Ji ber wilo Ares ew rûmeta taybet girtiye û navê wî li meha pêþî ya salê hatiye kirin. Ji ber ko di demhejmariya Romiyan de Mars meha salê a yekem bû. 4. Aprîl, ingl. april: (Nîsan, Avrêl) ji gotina latînî aporos tê, tê mana bi dû re, a bi dû re. Yanî Aprîl meha bi dû a yekem de bû, aporos bû. Hinên din dibêjin ko ji gorina aperiere tê. Ew jî tê mana vekirinê. 5. Maj, ingl. may: (Gulan) ji navê xweda Maja tê. Maja, Yûnanî ye, ew xweda bereketê ye. Li ba Romiyan xweda þînkayiyê jî ye. Maja yek ji Pleîadan e, keça Atlas e, dotmama Zeus e. Zeus ji wê hez dike, wê ji xwe re tîne. Maja jê re xwedayê rêber, xweda Hermes tîne. Hermes yek ji xwedayên Olympos e. 6. Juni, ingl. june: (Hezîran, Pûþber), ji navê xweda Juno tê. Juno, navê xweda Hera yê bi Romî, latînî ye. Romî jê re Matrona jî dibêjin. Juno, keça Kronos û Rhea ye, yek ji xwedayên Olympos ên mezin e, banûya gerdûnê ye, xuþk û jina Zeus e. 7. Juli, ingl. july: (Tirmeh, Temmûz) ji navê Julius Caesar tê. Ji ber ko wî, ya jî pêþevaniya karîna dewleta Romî a di dema wî de nav li mehan kiriye, navê xwe li vê mehê kiriye. Her wilo gotina Temmûz jî, navê xwedayekî mezopotamiyan e. Ew bi Yûnanî Adonîs e, xwedayekî xort ê nêçîrvan e, delalê Afrodîthe ye. Yûnanî, bi piranî jî pîrek rûmeteke mezin didin wî û wî bi gul û çîçekan bi bîr tînin. 8. Augusti, ingl. august: (Tebax, Gelawêj) ji navê qeyserê dewleta Romî ê pêþî Augustus tê. Ew xwarzêyê Caesar bû û mîratxurê wî bû. Augustus, wilo piþtî Caesar hat ser text. Gotina qeyser a bi formên guherti ko îro di zimanên ewrûpî de heye, ji Caesar tê. Ji xwe ew gotin li ba Romiyan jî nevê mezinbûnekê bû. Wek gotina mîr, siltan û þah. Ew gotin bi Augustus re bû navê serokê dewletê. 9. September-september- ( Îlon. ) Navê vê mehê, ji gotina latînî septem, yanî heft tê. 10. Oktober-october- ( Cotmeh. ) Ocktober wek navê mehê, ji gotina latînî octo, yanî heþt tê. 11. November-november- ( Mijdar. ) Ji gotina latînî novem, yanî neh tê. 12. December-december- ( Çileya Pêþîn-Rezber. ) Ji gotina latînî decem, yanî deh tê. SILÊMAN DEMIR |